systemen; van groot naar klein

Geachte dames en heren,
in het kader van Voorbeeld 2011, een project van de KABK, waarbij docenten de nietsvermoedende passant een kijkje gunnen in hun proceskeukens, wil ik u een weining onderhouden over het fenomeen Systeem, althans een poging daartoe ondernemen. Voorbeeld 2011 heeft namelijk als thema Systemen meegekregen. Wat u in dit verband van mij verwachten kunt is een aantal bespiegelingen rond het genoemde thema en een interview met een van de goeroes van bij ons op school. Hoe gaan wij dit varkentje wassen? Ik neem u graag mee op een route langs diverse landschappen, waarbij het schaalniveau van macro tot micro zal ontwikkelen. Dit komt op het volgende neer: eerst confronteer ik u met wat ik, overigens mede door gebruikmaking van erkende gedachten op dit gebied, weet over het meest omvattende niveau waarop de systeemtheorie zich manifesteert: de tweede wet van de thermodynamica. Ja, ook ik moest even in de krochten van mijn brein afdalen, langs druipende wanden en over beschimmelde, smalle, lang niet betreden paadjes, en dat heeft geleid tot deze eerste verhandeling. Daarna neem ik u graag mee langs de platgetreden wegen van ons meest kaderstellende maatschappelijk systeem: de waarden en normen en in hoeverre daar nog enig zinnig systeem in te bespeuren valt. Vervolgens zoom ik in op de implicaties van de systeemtheorie op microniveau en poneer wat schetsen over systeemtherapie in het land der zielenknijperij. Kunst beoefenen is pijn lijden, nietwaar? En tot slot ga ik op zoek naar een, het systeem in de maagdelijke hof der Kunsten, dit mede aan de hand van observaties van een van de docenten. Ik verklap u alvast dat dat mijn eigen particuliere obeservaties zullen betreffen, die ik in de vorm van een interview aan u zal presenteren. Ik ga er dus nu al vanuit, dat ik in staat zal zijn en in de gelegenheid zal worden gesteld om een docent te betrappen op enige systematiek in diens dagelijks bestaan..
Dus: deel 1 in deze reeks betreft de systeemtheorie vanuit natuur-wetenschappelijk oogpunt; deel 2 gaat over het systeem van waarden en normen in ons warme samenzijn; deel 3 gaat over een beoogd systematische aanpak van de tobbende mensch en deel 4 is de eigenlijke bijdrage aan Voorbeeld 2011: een observatie van de systematiek van een docent in de kunsten, gericht op diens werkproces. Uiteraard zal ik bij de behandeling van al deze afzonderlijke onderwerpen steeds op zoek gaan naar een relatie met de beeldende kunsten, want anders heeft deze hele exercitie ueberhaupt geen zin, toch?
Nog even ademhalen, allemaal naar het toilet, kauwgom uit je mond, hier gaan we.

De systeemtheorie is een multi-disciplinaire theorie over systeembeschouwing van systemen in de natuur, wetenschap of maatschappij. Uitgangspunten zijn compexiteit en onderlinge afhankelijkheid van systemen en van de elementen binnen systemen. De systeemtheorie wordt toegepast binnen de cybernetica, de filosofie, organisatieleer, management, psychologie, economie en sociologie.

Moeten we natuurlijk ook even precies weten wat een systeem is:

Een systeem is een uit meerdere onderdelen bestaand stelsel, dat als geheel toegevoegde eigenschappen heeft, die de afzonderlijke elementen niet bezitten. Voorbeelden: periodiek systeem der elementen (scheikunde), muziek systeem (Schoenberg), thermodynamisch systeem.

Beide definities zijn min of meer gebaseerd op wat de Wikipedia ons te vertellen heeft. Dat kan natuurlijk nog veel exacter, heeft de definiant van systeemtheorie er bijvoorbeeld bewust rekening mee gehouden dat deze theorie ook van toepassing is op de interferrentie van systemen?, maar voorlopig kan ik er met mijn verhaal wel mee verder.

Oorspronkelijk komt het begrip Systeemtheorie uit de thermodynamica. Een tak van hobby uit de natuurkunde die zich bemoeit met het gedrag van deeltjes in omstandigheden van verschillende temperatuur. Hoe heter, hoe meer beweging van moleculen, daar komt het zo ongeveer op neer. De thermodynamica bestudeert de uitwisseling van energie tussen elementen van een systeem en tussen systemen onderling. Zo worden open systemen onderscheiden: vrijheid blijheid - je kunt er relatief ongehinderd in en weer uit; gesloten systemen: deze wisselen hooguit een beperkte hoeveelheid energie uit met hun omgeving, maar moeten overigens niets van enige nieuwlichterij weten; en geisoleerde systemen: daar is geen enkel contact mee mogelijk. Het zou op dit moment al een interessante vraag zijn, met wat voor een systeem de kunstwereld te vergelijken is: open -mag iedereen er wat mee? of gesloten: een elitair gebeuren dat qua diepgang is voorbehouden aan de ingevochten enkeling of zelfs geisoleerd: volstrekt van iedere omgeving los opererend, weliswaar geheel autonoom, maar ook volledig autarkisch. Wat denkt u? Ik kom hier later op terug.

Nu is het met die thermodynamische systemen ook nog eens een keer zo, dat die verondersteld worden een gemeenschappelijke neiging te vertonen. Namelijk de neiging om steeds ingewikkelder te worden en volgens bepaalde wetmatigheden op het hoogtepunt van complexiteit, ook wel chaos of entropie, te evolueren naar een hoger plan. Mooi, he? Kort door de bocht betekent dit, dat hoe groter de troep, hoe schoner de ontwikkeling. Ziet u wederom een verband met den beeldenden koensten? U kunt zich dit ook heel praktisch voorstellen aan de hand van de al eerder beloofde tweede hoofdwet van de Thermodynamica: als in een systeem entropie heerst, bijvoorbeeld stinkhitte, dan zal dat systeem ernaar neigen om tot innerlijke rust te geraken en wat van zijn warmteenergie geheel belangenloos met zijn omgeving delen. Maar belangenloos betekent niet kostenloos: waar het eerste systeem meer in balans komt, afkoelt dus, zal de omgeving meer entropisch worden: opwarmen dus. Gesnapt?

Wat kunnen wij, ambitieuze kunstenaars i.o. hiermee? Ik dacht zelf aan een Eerste Wet van de Artistieke Dynamica: ieder kunstwerk interfereert met zijn omgeving, en wel zodanig, dat de entropie die bij de maker aanleiding was tot het produceren van het kunstwerk afneemt, en de entropie in de omgeving van toeschouwers toeneemt. Een afgeleide van deze eerste Artistieke hoofdwet is de volgende Tweede Artistieke hoofdwet: systemen waarin kunst een uiting is van de inherente entropie, interfereren met systemen waar kunst niet die rol heeft en beinvloeden deze laatste systemen door toename van de endogene chaos. Ik ga er daarbij dus vanuit dat kunst onderdeel uitmaakt van open systemen en niet van geisoleerde systemen. Voorwaarde hierbij is wat mij betreft, dat de betreffende kunst ook daadwerkelijk getoond wordt aan een relatief open groep van toeschouwers, en niet in een of andere kluis aan de waarneming onttrokken wordt.

Zo. Of dit allemaal stand en steek houdt, valt nog te bezien. Daarover wijdt ik graag uit in volgende afleveringen in deze serie.

Maar laat ik eerst een kleine, niet marginale, bezinning uitvoeren op de implicaties van mijn stellingen.

In eerste instantie zullen de dogmatici onder u zich wellicht verheugen: de poorten naar alom verguisd academisme staan weer met gierende tochtwinden open! Hi, hi, via een achterdeur moeten we dus stiekum toch erkennen dat we leven in een door keiharde principes geregeerd bestaan, ja, ook in de kunst dus! Als de geformuleerde dynamische kunstwetten een relatie met de realiteit hebben, zou dit betekenen dat in het denken over kunst een tendens waarneembaar moet zijn van entropie en de opheffing daarvan. Anders gezegd: men denkt in een bepaalde tijd het wiel uitgevonden te hebben: zo moet het met kunst, zo maak je echte kunst. De gloed die hiervan afstraalt is voor de beleiders waarschijnlijk hoogst behaaglijk. Maar dan. In dit systeem van denken heerst onmiskenbaar een zekere entropie: opborrelende artistieke energie leidt tot vormen van expressie waar je bij wijze van spreken koud van zou kunnen worden. Academisme is meestal een betrekkelijk kort leven beschoren. Het functioneert als een tijdskarakeristiek en evolueert als het ware onder invloed van haar eigen innerlijke pressie vanzelf tot een denken in de kunst waarin meer ruimte voor vrije expressie wordt gezocht: het moet allemaal toch weer helemaal anders. Kunt u mij nog volgen?

Voorbeeld: de rechtgeaarde manieristen uit tweede helft van de zestiende eeuw, na hoog-Renaissance en voor Barok, meenden oprecht dat zij een noodzakelijke toevoeging pleegden op de verworvenheden van de klassieke Renaissance. Men dacht waarschijnlijk in kinderlijke naiviteit dat de (schilder-)kunst er beter van werd door meer aandacht te schenken aan eigen interpretatie door de kunstenaar, door meer beweging op het doek vast te leggen dan hun voorgangers deden, door de menselijke anatomie naar eigen inzicht letterlijk te verdraaien als dat zo uitkwam. Zij konden even waarschijnlijk niet bevroeden dat zij in de achtiende en negentiende eeuw om deze verworvenheden juist verguisd zouden worden, zouden worden geassocieerd met effectbejag en statische regels die de kunst zouden ontdoen van haar levendigheid en dynamiek.

Maar, ik schreef het al eerder, de geschiedenis herhaalt zich. Wat voor de manieristen gold, overkwam later bijvoorbeeld de impressionisten: beide stromingen zijn door opvolgers verwezen naar het rijk der prutsende peuters. Wat mij betreft kun je dat in de context van de systeemtheorie aldus verklaren: ieder systeem in de kunst ontwikkelt zich in entropie en evolueert daardoor tot een verondersteld hoger niveau. Eenmaal op dat hogere ontwikkelingsniveau aangeland, zullen de opvattingen omtrent kunst wederom onder invloed van verhit verdedigde stellingen omslaan in entropie en vervolgens evolueren tot een ander, wellicht opnieuw hoger niveau.

Ik vind dat ik hiermee netjes naar mijn eigen gelijk heb toe geredeneerd: de wetten van de thermodynamica zijn zonder twijfel te transponeren naar de genoemde Eerste en Tweede Wet van de Artistieke Dynamica. Q.E.D.

Bijgevoegd plaatje is van een tsjechisch kunstenaar David Cerny, die de EEG verbeeldde door de systemische relatie van de deelnemende landen op provocatieve wijze uit te drukken. Het document is Entropa genaamd, een samentrekking van Europa en Entropie. 't Is maar dat u het weet.

In een volgende aflevering ga ik eens kijken of er een relatie is tussen maatschappelijke dymamiek in de zin van ontwikkeling van waarden en normen, de jurist in mij is weer wakker, en een nabeeld daarvan in de kunst en vice versa. Dat is ook best leuk, hoor.

Dus graag tot dan.

Errare humanum est.

uw kather